درک ازون استراتوسفری و آسیبپذیری آن
لایه ازون استراتوسفری، واقع در حدود ۱۲ تا ۳۰ مایلی بالای سطح زمین، با جذب تابش فرابنفش (UV) مضر از خورشید نقش محافظتی حیاتی ایفا میکند. این سپر جوی از رسیدن سطوح خطرناک تابش UV به سطح زمین جلوگیری میکند.
تهدید اصلی این لایه حیاتی از کلروفلوئوروکربنها (CFCها) ناشی شد، ترکیبات مصنوعی که به طور گسترده در تبرید، تهویه مطبوع و پیشرانهای آئروسل استفاده میشدند. ثبات آنها مشکلساز شد - پس از آزادسازی، CFCها دههها در جو باقی میمانند و در نهایت اتمهای کلر آزاد میکنند که مولکولهای ازون را تخریب میکنند. یک اتم کلر میتواند حدود ۱۰۰,۰۰۰ مولکول ازون را تخریب کند.
بحران ازون در حال آشکار شدن
سفر علمی برای درک تخریب ازون با تحقیقات پیشگامانه رولند و مولینا در اوایل دهه ۱۹۷۰ آغاز شد. در مقاله مهم ۱۹۷۴ آنها، نظریه دادند که CFCها میتوانند به استراتوسفر مهاجرت کرده و به طور کاتالیزوری مولکولهای ازون را تخریب کنند.
تأیید چشمگیر در اواسط دهه ۱۹۸۰ رسید وقتی دانشمندان بررسی قطب جنوب بریتانیا کشف کردند که لایه ازون بالای قطب جنوب یک سوم کاهش یافته است - پدیدهای که به نام “سوراخ ازون” شناخته میشود. این کشف تخریب ازون را از نگرانی نظری به بحران محیط زیستی بینالمللی فوری تبدیل کرد.
تدوین پروتکل مونترال
شواهد علمی هشداردهنده جامعه بینالمللی را به اقدام ترغیب کرد. در سپتامبر ۱۹۸۷، پروتکل مونترال در مورد مواد تخریبکننده لایه ازون تصویب شد و چارچوب جامعی برای تنظیم نزدیک به ۱۰۰ ماده تخریبکننده ازون ایجاد کرد.
پروتکل مونترال دستاوردی منحصر به فرد است - اولین و تنها معاهده سازمان ملل که به تصویب جهانی رسیده است، با تعهد تمام ۱۹۷ کشور عضو به اهداف آن. بیش از ۹۸٪ از مواد تخریبکننده ازون کنترل شده از زمان اجرای آن با موفقیت حذف شدهاند.
وضعیت فعلی و مزایای مشترک اقلیمی
ارزیابیهای اخیر تأیید میکنند که لایه ازون استراتوسفری در مسیر بهبود تدریجی است. پانل کارشناسان با حمایت سازمان ملل در ۲۰۲۳ گزارش داد که لایه ازون در مسیر بهبود طی چهار دهه است.
فراتر از حفاظت از ازون، پروتکل مونترال مزایای مشترک اقلیمی قابل توجهی به دست آورده است. بسیاری از مواد تخریبکننده ازون نیز گازهای گلخانهای قوی هستند. تنها اصلاحیه کیگالی ۲۰۱۶ انتظار میرود تا ۰.۵ درجه سانتیگراد گرمایش جهانی تا ۲۰۵۰ را جلوگیری کند.
دیدگاه اقتصاد دونات
لایه ازون نمونهای اصلی از مرز سیارهای حیاتی در چارچوب اقتصاد دونات است. تخریب آن تهدید جدی نقض این مرز را ایجاد کرد. پاسخ موفق ارزش اصل احتیاط در حکمرانی محیط زیست را نشان میدهد.
یکپارچگی لایه ازون با پایه اجتماعی پیوند خورده است. تخریب ازون از طریق افزایش تابش UV مستقیماً سلامت انسان را تهدید کرد و میتوانست با کاهش بهرهوری کشاورزی بر امنیت غذایی تأثیر بگذارد.
درسهایی از داستان موفقیت ازون
پروتکل مونترال درسهای ارزشمندی برای مقابله با سایر چالشهای مرز سیارهای، به ویژه تغییر اقلیم ارائه میدهد. پایههای موفقیت آن شامل: رابط قوی علم-سیاست، کاربرد عملی اصل احتیاط، مسئولیتهای مشترک اما متمایز، و برنامههای حذف واضح که نوآوری را تحریک کردند.
بهبود لایه ازون به عنوان شواهد قدرتمندی است که مشکلات محیط زیستی جهانی لزوماً غیرقابل حل نیستند و اقدام هماهنگ میتواند سیستمهای حمایت از زندگی زمین را برای نسلهای فعلی و آینده حفظ کند.